اصول رشد در مکتب اسلام

منظور از اصول رشد و اصول تکاملی بهداشت روانی در مکتب اسلام، اصولی هستند که می توانند به عنوان الگو و دستورالعمل در تصمیم گیری، برنامه ریزیهای روزانه در حد فرد و اجتماع و حل مشکلات زندگی روزمره و دستیابی به زندگی سالم و رشد به انسان کمک نمایند.
بنابراین نظریه که خود می تواند به عنوان یک موضوع تحقیق مورد بررسی قرار گیرد، دستیابی به زندگی سالم جز از طریق فراگیری، پذیرش و کاربرد این اصول امکان پذیر نیست. با برداشت فوق، می توان به این نتیجه رسید که با آموزش این اصول به فرد و جامعه و پذیرش و کاربرد آنها، عملاً می توان به ایجاد سلامت روانی کمک کرد و در نتیجه اصول فوق می توانند به عنوان عوامل پیشگیری از اختلالات روانی واکنشی تلقی شوند. همچنین می توان به این نتیجه رسید که بروز اضطراب و سایر اختلالات روانی واکنشی به علت عدم فراگیری، عدم پذیرش و عدم کاربرد یک یا چند اصل از اصول رشد می باشد و از طریق معکوس کردن فرآیند فوق، یعنی به وسیله آموزش، متقاعد کردن فرد نسبت به پذیرش و کاربرد اصل یا اصولی که مورد بی توجهی قرار گرفته اند به روان درمانی و اصلاح رفتارهای بیمارگون اقدام نمود. بنابراین اصول رشد، یعنی مجموعه آموزشهای الهی، می توانند در برنامه ریزی زندگی سالم در حد فرد و اجتماع، پیشگیری از اختلالات روانی واکنشی و روان درمانی به ما کمک نمایند. با توجه به اینکه این اصول عملاً جزء لاینفک زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان و عناصر اصلی فرهنگ اسلامی می باشند، بدون هیچ گونه مقاومت و فشار مورد پذیرش قرار می گیرند و سایر افراد بشر نیز با داشتن فطرت تکاملی، ‌بالقوه امکان استفاده از این اصول را دارند و در نتیجه اصول رشد دارای ابعاد جهان شمول در تمام اعصار می باشند و با داشتن چنین گسترش بی نظیری، می توانند و باید به عنوان یک ابزار کلیدی، توسط روان شناسان، روان پزشکان، مسؤولان امور تربیتی و مربیان، جامعه شناسان، مدیران جامعه و تمام کسانی که به نوعی با جامعه بشر در اشکال فردی و اجتماعی تماس دارند، مورد استفاده قرار گیرند.
با توجه به برداشت فوق و الزامی بودن فراگیری، پذیرش و کاربرد و اصول رشد برای هر انسانی که به سلامت فکر و کمال خویش علاقه مند است، به نظر می رسد تعریف علم نافع که توسط امام موسی ‌بن جعفر (ع) انجام شده است، در مورد اصول روان شناسی اسلامی و همچنین اصول رشد در مکتب اسلام که در این کتاب مورد بررسی قرار می گیرد، صادق می باشد. در تعریف مزبور چنین آمده است:
«سزاوارترین علم برای تو آنست که عمل جز به وسیله آن شایسته نگردد. واجبترین علم برای تو ‌آنست که نسبت به عمل به آن مسؤول هستی. لازمترین علم برای تو آنست که تو را به صلاح و فساد قلب (سازمان روانی) تو راهنمایی نماید. علمی پسندیده ترین عاقبت را فراهم می آورد که علم تو را در حال حاضر افزایش دهد. پس به علمی که جهلش به تو ضرری نمی رساند نپرداز و از علمی که ترک آن، جهل ترا افزایش می دهد، غافل مشو» (1) با بررسی اصول روان شناسی اسلامی و اصول رشد می توان به این نتیجه رسید که این دو علم از مصادیق بارز علومی هستند که نسبت به تحصیل آنها تأکید فراوان شده است.

تشابه قوانین رشد با قوانین راهنمایی و رانندگی

قوانین و اصول رشد را می توان به قوانین راهنمایی تشبیه کرد. بررسی تصادفات و مشکلاتی که در جاده ها پیش می آیند نشان می دهد که اکثر اشکالات (بیش از 90% تصادفات رانندگی) به علت عدم مراعات قوانین راهنمایی و رانندگی است و عواملی مانند نقص فنی، مسؤول درصد بسیار کمی از تصادفات می باشد (کمتر از 10% تصادفات رانندگی) به همین ترتیب، به نظر می رسد که مهمترین عامل در بروز اختلالات روانی واکنشی، انحرافات جنسی، اعتیادات دارویی و اختلالات شخصیت، عدم توجه به قوانین رشد می باشد و عوامل بیولوژی دخالت کمی در بروز این اختلالات دارند. در نتیجه با آموزش و کاربرد اصول رشد، می توان این خلاء بزرگ را پر نمود و از بروز اختلالات فوق پیشگیری کرد.

راهنمایی کلی در مورد طبقه بندی اصول رشد

در معیارهای اسلامی، وظایف انسان در سه بُعد اساسی طبقه بندی شده اند:
1ــ وظیفه انسان نسبت به خدا.
2ــ وظیفه انسان نسبت به خود.
3ــ وظیفه انسان نسبت به جامعه.
امام باقر (ع) این وظایف را در جمله هایی کوتاه که خود فراز‌هایی از وحی الهی به حضرت آدم (ع) می باشد، بیان نموده است (2) که می توان آنرا به صورت زیر مورد استفاده قرار داد.
1ــ وظیفه انسان در رابطه با خداوند،‌ پرستش او و عدم شرک نسبت به او می باشد. در صورت انجام وظیفه در این مورد، خداوند نیز درخواست او را اجابت می نماید.
2ــ انسان نسبت به اعمالش مسؤول است و بر حسب اعمالش پاداش خواهد یافت.
3ــ در رابطه با مردم باید طوری رفتار نماید که میل دارد با او رفتار نمایند.
ما براساس این طبقه بندی، اصول روش های تکاملی بهداشت روانی در مکتب اسلام «اصول رشد» را در مورد هر یک از وظایف فوق، به صورت زیر طبقه بندی می نماییم:
1ــ اصول تکاملی بهداشت روانی در رابطه انسان با خدا.
2ــ اصول تکاملی بهداشت روانی در رابطه انسان با خود.
3ــ اصول تکاملی بهداشت روانی که هم در رابطه انسان با خود و هم در رابطه انسان با دیگران مورد استفاده قرار می گیرد.
4ــ اصول تکاملی بهداشت روانی در رابطه انسان با دیگران.
بدیهی است اصول فوق عملاً شامل تمام آموز‌شهای قرآن مجید، پیامبر (ص) و پیشوایان اسلام می باشد که تنها در صورتی که خلاصه و طبقه بندی شوند، می توان به طور عملی در مورد اهدافی که اشاره شد، از آنها استفاده نمود.
باید توجه داشت که اصول تکاملی بهداشت روانی را در هر کدام از دسته های اصلی فوق، به صورتهای مختلف می‌توان طبقه بندی نمود. اینجانب با بررسی هایی که در این زمینه نموده ام و در ضمن چند دوره تدریس این اصول در دانشکده های علوم تربیتی و پزشکی و دانشگاه تربیت مدرس، طبقه بندی زیر را پیشنهاد می نمایم:

1ــ اصول تکاملی بهداشت روانی در رابطه انسان و خدا

اصل اول اصل توحید، لزوم تطبیق رفتار ارادی با آموز‌شهای توحیدی.
اصل دوم اصل لزوم قضاوت براساس علم و بی اعتبار بودن حدس و گمان و تخمین.
اصل سوم اصل هدفدار بودن جهان هستی و دستیابی به رشد و تکامل (فلسفه زندگی از دیدگاه اسلام)
اصل چهارم اصل نظارت خداوند بر انسان، دخالت او در امور و تصادفی نبودن رویدادها.
اصل پنجم اصل پاداش، مجازات و جبران.
اصل ششم اصل لزوم توجه به نعمات خدادادی و جنبه های مثبت زندگی و شکرگزاری.

2ــ اصول تکاملی بهداشت روانی در رابطه انسان با خود

اصل هفتم اصل مسؤول بودن انسان.
اصل هشتم اصل لزوم برنامه ریزی براساس تفکر و تعقل.
اصل نهم اصل آزادی و کرامت انسان براساس کنترل نفس.
اصل دهم اصل نظم.
اصل یازدهم اصل لزوم توجه به ظرفیت روانی و عوامل تقویت کننده و محدود کننده آن.
اصل دوازدهم اصل امامت یا همانندسازی با الگو‌های برتر و حرکت به سوی برترین شدن.
اصل سیزدهم اصل لزوم شناخت نیازها و برآوردن آنها در حد تکلیف.
اصل چهاردهم اصل لزوم توجه به این واقعیت که احکام الهی براساس دستیابی به مصلحت و دوری از ضرر می باشند.
اصل پانزدهم اصل لزوم حفظ آگاهی و تمرکز فکر دائمی.
اصل شانزدهم اصل لزوم توجه به وجود راه حل اختصاصی و تخصصی برای هر کار.
اصل هفدهم اصل لزوم پیش بینی مشکلات عمومی و پایداری در مقابل آنها.
اصل هجدهم اصل تکرار در رفتارهای تکاملی و عدم اصرار در رفتارهای سقوط‌ دهنده.

3ــ اصول تکاملی بهداشت روانی که هم در رابطه انسان با خود و هم در رابطه انسان با دیگران مورد استفاده قرار می گیرد

اصل نوزدهم اصل لزوم آماده شدن زمینه و زمان مناسب برای هر کار فردی و اجتماعی و آموزش تدریجی اصول رشد.
اصل بیستم اصل احتیاط در امور فردی و اجتماعی و تأکید بر واقع بینی.
اصل بیست ‌و یکم اصل لزوم توجه و کاربرد تمام امکانات خدادادی در ایجاد رشد در خود و دیگران.
اصل بیست و دوم اصل لزوم توجه به امکانات و محدودیت افراد جامعه و تعدیل توقعات.
اصل بیست و سوم اصل لزوم سالم بودن افکار و رفتار فرد برای خود و جامعه.
اصل بیست و چهارم اصل لزوم توجه به شرایط زمان و مکان و دفع افسد به فاسد.
اصل بیست و پنجم اصل توسع در انجام تکلیف و لزوم برآوردن آن به مقدار ممکن.
اصل بیست و ششم اصل لزوم اقرار به تقصیر در موارد کوتاهی از انجام تکالیف و پذیرش عذر دیگران.
اصل بیست و هشتم اصل لزوم توجه به نقش مثبت و منفی یادگیری در زندگی فردی و اجتماعی.
اصل بیست و نهم اصل عدل، اصل لزوم ارزیابی خود و دیگران براساس عدل و دست کم نگرفتن رفتارهای تکاملی انسان.
اصل سی ام اصل برائت و لزوم حمل به صحت کردن عمل مسلمانان.
اصل سی و یکم اصل لزوم راز‌داری در مورد خود و دیگران.

4ــ اصول تکاملی بهداشت روانی در رابطه انسان با دیگران

اصل سی و دوم اصل لزوم شناخت زمان و جامعه.
اصل سی و سوم اصل مدیریت و لزوم توجه به تقسیم کار در محیط‌های اجتماعی براساس استعداد افراد.
اصل سی و چهارم اصل معیار قرار دادن خود در روابط اجتماعی.
اصل سی و پنجم اصل لزوم همکاری و همبستگی با گروههای زیر حاکمیت فطرت و مبارزه با گروههای زیر حاکمیت شهوت.
اصل سی و ششم اصل تأکید بر وجدان عمومی و معتبر بودن نظر جامعه.
اصل سی و هفتم اصل واکنش متقابل در روابط اجتماعی با توجه به تحمل و تغافل.
اصل سی و هشتم اصل لزوم خودداری از ستیزه جویی.
اصل سی و نهم اصل امر به معروف و نهی از منکر و لزوم شرکت در سالم سازی محیط.
اصل چهلم اصل لزوم اصالت دادن به حق و نه به اکثریت.

پی نوشت ها :

1- اولی العلم بک مالا یصلح لک العمل الا به و اوجب العلم علیک ما انت مسئول عن العمل به و الزم العلم لک ما ذلک علی صلاح قلبک و اظهر لک فساده و احمد العلم عاقبه مازاد فی علمک العاجل فلا تشتغلن بعلم ما لا یضرک جهله و لا تغفلن عن علم ما یزید فی جهلک ترکه (ترجمه در متن) حاج شیخ عباس قمی، انوار البهیه، ص91.
2- عن ابی جعفر (ع) قال: اوحی الله تبارک و تعالی الی آدم، یا آدم انی اجمع لک الخیر کله فی اربع کلمات: واحده منهن لی و واحده لک و واحد فیما بینی و بینک و واحده بینک و بین الناس فاما التی لی فتعبدنی و لا تشرک بی شیئا و اما التی لک فاجازیک بعملک احوج ما تکون الیه و اما التی بینی و بینک فعلیک الدعاء و علی الاجابه و اما التی بینک و بین الناس ما ترضی للناس ما ترضی لنفسک. امام باقر (ع) فرمود خداوند تبارک و تعالی به آدم (ع) وحی کرد ای آدم، من تمام خوبی ها را در چهار کلام برای تو جمع می کنم. یکی مربوط به من، یکی مربوط به تو و یکی در رابطه بین من و تو و دیگری در رابطه بین تو و مردم است و اما آنچه مربوط به من است این که مرا بپرستی و با من چیزی را شریک قرار ندهی و آن چه که مربوط به تو است این که ترا در مقابل رفتارت جزا می دهم در آن وقتی که بیشترین نیاز را به جزای عملت داری اما آنچا میان من و تو است، بر تو باد دعا و برمن اجابت کردن و آنچه بین تو و مردم است برای مردم آنرا بخواه که برای خود می خواهی. حاج شیخ عباس قمی، سفینه البحار، ج1، ص 15.

منبع :حسینی، ابوالقاسم، (1378)، اصول بهداشت روانی: بررسی مقدماتی اصول بهداشت روانی، روان درمانی و برنامه ریزی در مکتب اسلام، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، شرکت به نشر